Tên di sản : Đình làng Mỹ Lý Hạ

Tỉnh/Thành phố : Thanh Hóa

Loại di sản : Di tích kiến trúc nghệ thuật

Sô quyết định : Số 166/QĐ – UBND

Giới thiệu

Đình Mỹ Lý Hạ nằm ở trung tâm làng quay mặt về hướng nam trên một thế đất rồng chầu hổ phục, tam thuỷ giao long. Nước ở ba hướng: đông chảy lên, tây chảy xuống, nam chảy lại với ý nghĩa thành hoàng ngự giữa lòng thôn xã, đã tạo nên mọi cảnh quan tu thuỷ cùng với những xóm làng trồng lúa nước bao quanh.

Còn xét về mặt địa lý hành chính thì làng Mỹ Hạ phía đông giáp 2 làng Trung Thôn và Nhuế Thôn (cùng xã), phía tây giáp làng Mỹ Lý Thượng, phía nam giáp làng Phúc Trạch - xã Nam Giang và phía bắc giáp cánh đồng chùa Điệu thuộc thôn Vực Thượng, xã Xuân Thành. Cả làng đường được chia thành 4 xóm (trước là 4 giáp). Bốn đầu xóm đều giúp những con đường lớn liên xã, liên thôn. Từ nam đến bắc, từ đông đến tây đều thông với đường tỉnh lộ đi qua xã. Với vị trí ấy, có thể thấy địa điểm xây dựng ngôi đình ở làng Mỹ Lý Hạ chẳng những có vị trí giao thông thuận tiện mà còn là nơi có cảnh quan thiên nhiên đẹp đẽ.

Về quy mô cấu trúc: Không gian mặt bằng của đình trước đây được bố cục theo kiểu chữ đinh (chữ +). Phía trước ở hai bên tiền đường còn có nhà tả vu và hữu vu. Phía ngoài sân là Cổng tam quan. Nhưng do nhiều lý do, phần hậu đã bị phá huỷ, hai nhà tả vu và hữu vụ bị đổ nát, cổng tam quan cũng không còn nữa. Nhưng dù sao thì những phần còn lại đến hôm nay, nhất là ngôi tiền đường với nhiều mảng chạm khắc tinh xảo với nhiều đề tài phong phú và đa dạng vẫn là hết sức có giá trị. Người Mỹ Lý Hạ từ xưa tới nay rất lấy làm tự hào bởi ngôi đình làng mình có vị thế cảnh quan tam thuỷ giao long.

Đình Mỹ Lý Hạ hiện nay có kết cấu mặt bằng hình chữ Nhất (-) với tiền đường rộng 5 gian và 2 chái xếp có chiều dài 15,5m, chiều rộng 7,35m. Các bước gian được bố trí: 2 gian bên phải, 2 gian bên trái giáp với gian giữa có chiều rộng 2,9m, còn gian giữa của đình rộng tới 3,7m. Đình có tất cả 12 cột lớn (chu vi cột lớn 1,08m; cao 3,95m), 12 cột quân (chu vi 1,05m, cao 2,94m) đã tạo nên một tỷ lệ hợp lý làm cho không gian bên trong đình ấm áp, bên ngoài uyển chuyển.

Về bố cục kết cấu kiến trúc được cấu tạo thành 3 phần chính gồm: 2 vì kèo của gian giữa, 2 vì kèo vỉ và 2 vì kèo gian bên.

Kết cấu vì kèo ở 2 gian bên (2 vì) giống nhau hoàn toàn về kiểu liên kết, chủ yếu là theo lối "chồng rường kẻ bẩy". Ở một bộ vì được bắt đầu bằng 2 cột cái bổ mộng để khớp với mộng 2 câu đầu (ở đây câu đầu làm nhiệm vụ như một quá giang, kiểu kiến trúc này còn gọi là xà lòng). Phía trên lưng của cầu đầu là hai đấu trụ tròn được đứng trên một đấu vuông. Từ thân của những trụ tròn này là những con rường ngang cụt được ăn mộng vào trụ tròn nằm trên những đấu vuông có nhiệm vụ đỡ các hoành tải (2 con rường) ở cả mái trước và mái sau. Để nối hai trụ tròn là một con rường dài nằm trên đầu hai đấu trụ tròn vừa làm nhiệm vụ đỡ các hoành tải ở cả mái trước và mái sau vừa làm nhiệm vụ nối trụ tròn. Ở trên con rường dài này là một con rường bụng lợn (úp xuống) cũng để đỡ các hoành tải. Phía trên cùng là một đấu vuông nằm trên con rường bụng lợn đỡ một đấu trụ nằm dọc đỡ thượng lương.

Từ dưới câu đầu trở xuống là một hệ thống kẻ chuyền và kẻ bẩy. Kẻ chuyền được ăn mộng vào đầu cột lớn đỡ câu đầu. Đuôi kẻ vươn ra nằm trên xà đùi và ăn mộng vào xà đùi. Xà đùi được ăn mộng vào cột lớn chạy ra ăn mộng vào đầu cột con. Để đỡ xà đùi này là một kẻ bẩy chạy ra gác đầu trên tường đốc ở mái sau và cột gạch ở mái trước. Trên lưng kẻ chuyển và bụng kẻ bẩy là các lá dong được đục lỗ vuông để cho hoành tải chạy qua làm nhiệm vụ đỡ mái. Kết cấu này ch��� yếu ở hai vì của gian bên.

Về hai vì kèo gian giữa: Cơ bản kiểu liên kết giống hai vì kèo bên chúng chỉ khác nhau ở chỗ hệ thống kẻ chuyền từ đầu cột cái xuống đầu cột quân được thay thế bằng những bức cốn mê vừa có nhiệm vụ đỡ các hoành tả vừa là một phiến đoạn để phục vụ cho mục đích trang trí trong kiến trúc theo dụng ý của tác giả công trình.

Kiến trúc của hai vì kèo hồi được cấu trúc gồm các hệ thống: câu đầu nối hai đầu cột lớn, xà lòng nối hai đầu cột quân ăn mộng vào hai cột lớn. Hệ thống kẻ bấy mái trước và mái sau ăn mộng vào cột quân, mõm kẻ và nghé kẻ bẩy nằm dưới xà lòng. Để đỡ các hoành tải (theo thứ tự từ dưới lên) gồm lá dong nằm trên đầu các kẻ bảy, từ tường đốc lên đầu cột con, hệ thống các con rường từ đầu cột con đến đầu cột lớn và phía trên câu đầu là một ván dày vì ruồi theo góc mái, được tạo mặt hổ phù làm nhiệm vụ đỡ mái từ câu đầu đến thượng lương.

Tóm lại: Bộ khung gỗ của Đình Mỹ Lý Hạ được làm bởi các hệ thống cột lớn, cột quân, kẻ chuyền, kẻ bảy, ván mê... tạo nên một kết cấu để giằng bộ khung một cách chắc chắn. Ở đây kết cấu kiến trúc được tuân theo một quy luật đăng đối giữa các vì với nhau (2 vì kèo gian bên, hai vì kèo gian giữa, hai vì kèo gian hồi đã tạo nên sự liên kết của toàn bộ công trình).

Về nghệ thuật trang trí: Ngoài kết cấu kiến trúc thì nghệ thuật trang trí và điêu khắc là những yếu tố gắn bó khăng khít, không thể thiếu, đưa ngôi đình Mỹ Lý Hạ lên tầm giá trị nghệ thuật cao, có bản sắc dân tộc và tính thời đại rõ rệt. Ngoài tạo hình bản thân kiến trúc, bố cục tổng thể, hình khối không gian kiến trúc, xử lý đường nét và góc cạnh ở đình Mỹ Lý Hạ, người thợ chạm khắc còn sử dụng các bức chạm khắc trên các vị ruồi, kẻ bẩy, cốn mê và các con rường bằng một lối chạm nổi cao đã làm tăng giá trị nghệ thuật để phục vụ nội dung, tính chất tư tưởng của công trình.

Vì thứ nhất (tính từ trái sang phải): Trên bức vị ruồi lớn được chạm hình hổ phù với dáng điệu: trán dô, mắt lồi, mũi dô. Hai bên mặt hổ phù là hình lân chầu. Dưới cằm hổ phù là bộ đồ trà gồm 3 chén và 1 ấm). Kẻ bẩy ở phía trước (hiên đình) được chạm khắc hình chim phượng đang vờn nhau. Kẻ sau được chạm hình lá cúc cách điệu.

Vì thứ hai: Đề tài trang trí là hình lá cúc cách điệu trên các con rường. Kẻ bấy hiện trước chạm hình cây mai hoá rồng, kẻ bây sau chạm 1 lá cúc lớn chạy suốt thân kẻ.

Vì thứ ba: Ở bức côn mê (ở phía trong mặt trái) chạm hình phượng múa, mặt bên là hình rồng vờn nhau, phía dưới là hình lân. Trên xà đùi là hình cá chép trong hoa sen. Bên cạnh được chạm một ngọn núi có chim đại bàng và hổ đang vờn nhau ở lưng chừng núi.

Bức cốn mê ở phía ngoài: Chạm khắc hình chim phượng, rồng, cá chép, đầu kẻ bấy là hình tứ linh.

Vì thứ 4 (mặt trong): Trên kẻ bầy chạm hình phường, rồng, lân, quy. Mõm kẻ chạm hình cá chép bơi dưới hồ nước, phía trên là lá sen úp, ở xà đùi có các hình ngựa, cá chép đội nhau, chim phượng. Phía dưới là chim đại bàng bay về núi. Trên bức cốn mê là hình chim phượng, lân, quy, rồng đang bơi dưới hồ nước. Bức cắn mê (phía ngoài) là hình rồng, lân, phượng. Ở xà đùi là cá chép, ngựa, rùa; mõm kẻ hình lân. Bức này phản ánh một nội dung đề tài. Mặt bên: đầu kẻ chạm hình lân ngậm đuôi chim phượng. Miệng chim phượng ngậm hoa hồng. Ở cốn mê chạm khắc hình cây hoá chim phượng, rồng và lân đầu đội chữ thọ.

Bức chạm khắc ở phía sau: chạm khắc hình cây hoá rồng, cây hoá chim phượng.

Vì thứ 5: kẻ bấy hiên chạm cây mai hoá rồng. Trên cây có 2 con chim sâu đang nhảy nhót. Kẻ bấy sau chạm hình lá cúc lớn chạy suốt thân kẻ.

Vì thứ 6: Trên vỉ ruồi chạm mặt hình hổ phù (giống ở vì thứ nhất) phía dưới là lần chầu. Khoảng cách ở giữa hai con lân chầu là hình chim phượng xoè cánh rộng. Kẻ bấy hiên chạm hình 2 con chim phượng vờn nhau. Kẻ bẩy sau chạm hình lá cúc cách điệu.

Ngoài những bức chạm khắc ở các vì được phản ánh những đề tài khác nhau, còn toàn bộ các con rường trên các vì đều chạm khắc hình lá cúc cách điệu... Tất cả những bức chạm khắc hình rồng, chim phượng, cây cỏ, hoa lá, chim muông đã mang lại cho nội thất công trình một dáng vẻ mềm mại, uyển chuyển giàu chất suy tưởng.

Đề tài hình các con chim phượng, rồng, cá chép, ngựa, rùa...trong những bức chạm này đều phản ánh tư duy, triết lý về đời sống nhân sinh của con người trong vũ trụ bao la.

Với những mảng chạm khắc nêu trên, đình Mỹ Lý Hạ được xem là một trong những ngôi đình đẹp, ở đó các mảng chạm khắc đày đặc trên các phiến đoạn đã phản ánh tư duy triết lý cuộc sống mang chất dân gian sâu lắng của người nghệ sĩ ngày xưa.

Loại di tích:

Với quy mô kiến trúc và nghệ thuật trang trí như đã trình bày đình Mỹ Lý Hạ thuộc loại di tích kiến trúc nghệ thuật.

Các hiện vật có trong di tích

Đình Mỹ Lý Hạ là một di tích có giá trị cả về quy mô kiến trúc cũng như nghệ thuật trang trí. Theo những người già ở địa phương thì đình trước đây có rất nhiều di vật quý giá nhưng trong thời kỳ chống Pháp và chống Mỹ, Đình trở thành nơi cất dấu lương thực, do không được bảo vệ nên hiện vật hầu hết đã bị thất lạc và mất mát hết.

Hiện vật ở Đình hiện tại chỉ còn: 1 ngai thờ mới; 1 chúc văn; 1 mâm bồng lớn; 1 mâm bồng nhỏ; 1 bát hương gốm thời Mạc; 2 cây đèn gỗ; 1 bát hương đá; 1 nhà hàng.